شاید شنیده باشید که برای فلانی حکم حبس تعزیری صادر شده است.

سوأل این است که حبس تعزیری به چه معناست؟ و وقتی می گویند فلانی مثلاً به شش ماه حبس از نوع تعزیری محکوم شده است ، شش ماه حبس تعزیری یعنی چه؟

کلمه تعزیر در لغت به معنای ادب کردن است.

اما در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ در ماده ۱۸ آمده است :

تعزیر مجازاتی است که مشمول عنوان حد ، قصاص یا دیه نیست و به موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعی با نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال می گردد.

نوع ، مقدار ، کیفیت اجرا و مقررات مربوط به تخفیف ، تعلیق ، سقوط و سایر احکام تعزیر به موجب قانون تعیین می شود.

این تعریف با تعریف سابق قانونگذار در ماده ۱۶ قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۷۰ کمی تفاوت دارد.

در ماده مذکور آمده است : «تعزیر ، تأدیب و یا عقوبی است که نوع و مقدار آن در شرع تعیین نشده و به نظر حاکم واگذار شده است. از قبیل حبس و جزای نقدی و شلاق که میزان شلاق بایستی از مقدار حد کمتر باشد.»

تفاوت مورد نظر ما ناظر است به اینکه در قانون سال ۱۳۹۲ تعزیر در بردارنده جرایم با ریشه شرعی و نیز جرایم مربوط به نقض مقررات حکومتی است که دسته اخیر ممکن است لزوماً سابقه شرعی و فقهی نداشته باشند مانند نقض مقررات راهنمایی و رانندگی.

در حالی که در قانون سال ۱۳۷۰ به این قیبل جرایم یعنی جرایم ناظر به نقض مقررات  حکومتی ، عنوان(( مجازات بازدارنده )) داده شده است.

در واقع در قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۹۲ که در حال حاضر لازم الاجرا و معتبر است. مجازات ها شامل چهار دسته ، حد ، قصاص ، دیه و تعزیر می شوند.

ولی در قانون مجازات سال ۱۳۷۰ مجازات ها شامل ۵ دسته حدود ، قصاص دیات ، تعزیرات و مجازات  های بازدارنده می گردند.

به هر حال از توجه به تعریف ماده ۱۸ قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۹۲ و سایر مبانی فقهی و حقوقی می توان گفت :

۱- در مورد تعزیر دادگاه به انگیزه و شخصیت مجرم و سوابق فردی و اجتماعی او و نیز نحوه ارتکاب جرم و اقدامات مجرم و اقدامات پس از وقوع جرم توجه می نماید.

در حالی که در مورد سایر جرایم یعنی حدود و قصاص و دیات ، اصولاً چنین اختیاراتی به دادگاه اعطاء نشده است.

۲- مقدار تعزیر از مقدار حد کمتر است مثلاً حداقل تازیانه اعمال منافی عفت ۱۰۰ تازیانه است ولی جرم ارتباط نامشروع با نامحرم که یک نوع تعزیر دارای مبنای شرعی است ، نهایتاً دارای ۹۹ ضربه شلاق است.

۳- مقررات مربوط به تعویق، تعلیق ، آزادی مشروط و… اصولاً در مورد تعزیرات شرعی اجرا می شود و در مورد سایر جرایم چنین گشاده دستی اصولاً روا نیست.

حبس تعزیری یعنی چه؟

حبس تعزیری یک نوع از مجازات های تعزیری است.

مجازات تعزیری می تواند در قالب حبس ، شلاق ، جزای نقدی ، مصادره اموال ، انحلال شرکت و… صادر شود.

اما حبس تعزیری مصداقی ویژه از مجازات های تعزیری است.

اصطلاح خرید حبس تعزیری از نظر حقوقی صحیح نیست بلکه باید گفت حبس تعزیری در مواردی تبدیل به مجازات دیگری می شود.

و خرید و فروش حبس تعزیری معنایی ندارد چون در حقوق کیفری مسأله نظم عمومی و امنیت جامعه ،قابل سوداگری نیست.

با این حال در قالب حقوقی مانند تخفیف مجازات با شرایطی حبس را به جزای نقدی تبدیل می نمایند.

مقررات ویژه تعزیرات و حبس تعزیری در قالب تعویض صدور حکم ، تعلیق اجرای مجازات و جایگزین نمودن حبس تعزیری با مجازات های دیگر در مواردی از قانون مجازات اسلامی به صراحت آمده است که در زیر ذکر می گردد.

مجازات های جایگزین حبس تعزیری

ماده ۶۴ قانون مجازات اسلامی در این موارد بیان داشته است :

مجازاتهای جایگزین حبس عبارت از دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی است که در صورت گذشت شاکی و وجود جهات تخفیف با ملاحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن، آثار ناشی از جرم، سن، مهارت، وضعیت، شخصیت و سابقه مجرم، وضعیت بزه دیده و سایر اوضاع و احوال، تعیین و اجراء می شود.

تبصره- دادگاه در ضمن حکم، به سنخیت و تناسب مجازات مورد حکم با شرایط و کیفیات مقرر در این ماده تصریح می کند. دادگاه نمی تواند به بیش از دو نوع از مجازاتهای جایگزین حکم دهد.

تعلیق اجرای تعزیرات و حبس تعزیری

ماده ۴۶ قانون مجازات اسلامی بیان می دارد :

 در جرائم تعزیری درجه سه تا هشت دادگاه می تواند در صورت وجود شرایط مقرر برای تعویق صدور حکم، اجرای تمام یا قسمتی از مجازات را از یک تا پنج سال معلق نماید. دادستان یا قاضی اجرای احکام کیفری نیز پس از اجرای یک سوم مجازات می تواند از دادگاه صادرکننده حکم قطعی، تقاضای تعلیق نماید. همچنین محکوم می تواند پس از تحمل یک سوم مجازات، در صورت دارا بودن شرایط قانونی، از طریق دادستان یا قاضی اجرای احکام کیفری تقاضای تعلیق نماید.

تعویق صدور حکم حبس تعزیری

ماده ۴۰قانون مجازات اسلامی در این موارد بیان داشته است :

در جرائم موجب تعزیر درجه شش تا هشت دادگاه می تواند پس از احراز مجرمیت متهم با ملاحظه وضعیت فردی، خانوادگی و اجتماعی و سوابق و اوضاع و احوالی که موجب ارتکاب جرم گردیده است در صورت وجود شرایط زیر صدور حکم را به مدت شش ماه تا دو سال به تعویق اندازد:

الف- وجود جهات تخفیف

ب- پیشبینی اصلاح مرتکب

پ- جبران ضرر و زیان یا برقراری ترتیبات جبران

ت- فقدان سابقه کیفری مؤثر

تبصره- محکومیت مؤثر، محکومیتی است که محکوم را به تبع اجرای حکم، براساس ماده(۲۵) این قانون از حقوق اجتماعی محروم می کند.

مستند تخفیف حبس تعزیری و سایر مجازات های تعزیری

ماده ۳۷ قانون مجازات اسلامی در این مورد بیان داشته است :

 درصورت وجود یک یا چند جهت از جهات تخفیف، دادگاه می تواند مجازات تعزیری را به نحوی که به حال متهم مناسبتر باشد به شرح ذیل تقلیل دهد یا تبدیل کند:

الف- تقلیل حبس به میزان یک تا سه درجه

ب- تبدیل مصادره اموال به جزای نقدی درجه یک تا چهار

پ- تبدیل انفصال دائم به انفصال موقت به میزان پنج تا پانزده سال

ت- تقلیل سایر مجازاتهای تعزیری به میزان یک یا دو درجه از همان نوع یا انواع دیگر

معافیت از تحمل حبس تعزیری

ماده ۳۹ قانون مجازات اسلامی تصریح می دارد :

 در جرائم تعزیری درجه های هفت و هشت در صورت احراز جهات تخفیف چنانچه دادگاه پس از احراز مجرمیت، تشخیص دهد که با عدم اجرای مجازات نیز مرتکب، اصلاح می شود در صورت فقدان سابقه کیفری مؤثر و گذشت شاکی و جبران ضرر و زیان یا برقراری ترتیبات جبران آن می تواند حکم به معافیت از کیفر صادر کند.

آزادی مشروط در مورد محکومین به حبس تعزیری

مواد ۵۸ و ۵۹ قانون مجازات اسلامی در این باره اشعار می دارند :

ماده ۵۸- در مورد محکومیت به حبس تعزیری، دادگاه صادر کننده حکم می تواند در مورد محکومان به حبس بیش از ده سال پس از تحمل نصف و در سایر موارد پس از تحمل یک سوم مدت مجازات به پیشنهاد دادستان یا قاضی اجرای احکام با رعایت شرایط زیر حکم به آزادی مشروط را صادرکند:

الف- محکوم در مدت اجرای مجازات همواره از خود حسن اخلاق و رفتار نشان دهد.

ب- حالات و رفتار محکوم نشان دهد که پس از آزادی، دیگر مرتکب جرمی نمی شود.

پ- به تشخیص دادگاه محکوم تا آنجا که استطاعت دارد ضرر و زیان مورد حکم یا مورد موافقت مدعی خصوصی را بپردازد یا قراری برای پرداخت آن ترتیب دهد.

ت- محکوم پیش از آن از آزادی مشروط استفاده نکرده باشد.

انقضای مواعد فوق و همچنین مراتب مذکور در بندهای(الف) و(ب) این ماده پس از گزارش رئیس زندان محل به تأیید قاضی اجرای احکام میرسد. قاضی اجرای احکام موظف است مواعد مقرر و وضعیت زندانی را درباره تحقق شرایط مذکور بررسی و در صورت احراز آن، پیشنهاد آزادی مشروط را به دادگاه تقدیم نماید.

ماده ۵۹- مدت آزادی مشروط شامل بقیه مدت مجازات می شود، لکن دادگاه می تواند مدت آن را تغییر دهد و در هر حال آزادی مشروط نمی تواند کمتر از یکسال و بیشتر از پنج سال باشد جز در مواردی که مدت باقیمانده کمتر از یک سال باشد که در این صورت مدت آزادی مشروط معادل بقیه مدت حبس است.

آنچه بیان شد برای روشن نمودن مفاهیم مرتبط و پاسخ به این سوأل بود که حبس تعزیری به چه معناست؟  و شش ماه حبس تعزیری یعنی چه؟

روشن است که میزان و مدت حبس ، تأثیری در مفهوم مجازات حبس تعزیری ندارد.

البته در درجه بندی مجازات ها که در قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۹۲ مورد حکم قانونگذار قرار گرفته است ، میزان حبس تعزیری اهمیت زیادی در اِعمال بسیاری از تسهیلات قانونی پیش گفته دارد.

معمولاً ارفاقات قانونی در مورد حبس تعزیری کوتاه مدت بیشتر اجرا و اِعمال می شود.

نویسنده : مسعود فریدنی

وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی

تلفن تماس : ۰۹۱۲۳۹۷۸۱۱۷