یکی از کاربران در مورد اینکه رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری چیست ،سوال نموده اند.در مقام پاسخ به این پرسش مسائل مرتبطی مانند چگونگی صدور رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری و نحوه درخواست رای وحدت رویه نیز مورد بحث قرار خواهد گرفت.

۱- رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری چیست ؟

شاید برای شما نیز پیش آمده باشد و یا حداقل شنیده باشید که در مورد اختلاف و موضوع حقوقی یکسانی که منتهی به اقامه دعوی در مرجع قضایی شده است،از سوی یک یا دو یا چند شعبه دادگاه یا دیوان عدالت اداری ، آرای متفاوت و متعارضی صادر شده باشد.

تعارض نتیجه رسیدگی به شکایات و دادخواست های یکسان با مسائل موضوعی مشابه که نمود آن در رای صادره از مرجع رسیدگی است،موجب ایجاد بدبینی به مرجع قضایی و دامن زدن به شبهاتی مانند اِعمال نفوذ طرف پرونده و فساد سیستم قضایی می گردد.

با این حال باید دانست صدور آرای متعارض از دادگاه ها و شعب دیوان عدالت اداری لزوماً ناشی از مسائل پیش گفته نیست.

باید دانست طبع کار قضایی و تمیز حق و رفع اختلاف ،اقتضای آن را دارد که قضات با استناد به مواد قانونی و مقررات حاکم بر موضوع، حکمی عادلانه صادر نمایند.

در اجرای هدف فوق و بویژه با توجه به ابهام و تشویش برخی قوانین ،ممکن است برداشت های متفاوتی از متون قانونی در قالب صدور رای ارائه گردد.

الزام به صدور رای و فیصله حقوقی اختلاف به قدری مهم است که در اصل ۱۶۷ قانون اساسی تکلیف به صدور رای نیز مورد تصریح قرار گرفته است و بهانه جویی و دستاویز قرار دادن ابهام ، اجمال و تعارض قوانین نیز در این باره پذیرفتنی نیست.

پس ممکن است در موضوع واحدی بین دو شعبه از دیوان عدالت اداری تعارض آرا بوجود آید.حتی ممکن است از یک شعبه دیوان عدالت اداری آرای متعارضی در موضوع یکسان صادر شده باشد.

ارائه نمونه ای از تعارض آرا برای فهم معنای تعارض آرا شعب دیوان عدالت اداری ضروری به نظر می رسد که در مطلب لینک شده زیر قابل مشاهده است:

تعارض آرا شعب دیوان عدالت اداری در مورد امکان یا عدم امکان اعتراض همسایه به رای کمیسیون ماده ۱۰۰ شهرداری

حال تصور نمایید که این تعارضات و آرای متفاوت و متناقض به صورت مداوم در شعب دیوان عدالت اداری جاری باشد.

در چنین شرایطی اعتماد مردم به دیوان عدالت اداری به عنوان مرجع رسیدگی به شکایات از واحدهای دولتی از بین می رود.

از طرفی راه توجیه فسادهای قضایی نیز مفتوح باقی می ماند چون قضات به استناد تشخیص قضایی خود ممکن است به نفع یکی از طرفین از این اختیار قانونی که برای صدور رای عادلانه به آنها اعطا شده است،سوء استفاده نمایند.

در قوانین دیوان عدالت اداری به نتایج این رویه ناخوشایند و موجد اتهام برای قضات و دستگاه قضایی ،توجه شده است.

در قانون تشکیلات و آیین دادرسی فعلی دیوان عدالت اداری نیز طبق روال قوانین سابق و اسبق دیوان عدالت اداری،راهکار صدور رای وحدت رویه در مورد صدور آرای متعارض مورد تصریح قرار گرفته است.

با توجه به ماده ۸۹ قانون پیش گفته می توان گفت رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری عبارت است نظر هیات عمومی دیوان عدالت اداری در مورد برگزیدن رای صحیح یا قسمتی از رای یا آرای اعلام شده به عنوان متعارض،به عنوان رای لازم الاجرا که برای تمامی شعب دیوان عدالت اداری و سایر مراجع اداری مربوط لازم الاتباع است.

بنابراین رای وحدت رویه دیوان اداری ،تفسیر برگزیده ای توسط هیات عمومی دیوان عدالت اداری است که به مثابه نظر درست و نیت واقعی قانونگذار برای تمامی شعب دیوان عدالت اداری و مراجع اداری لازم الاتباع است.

مثلا در مورد رای وحدت رویه اشاره شده راجع به اعتراض همسایه به پروانه ساختمان ،با توجه به صدور رای وحدت رویه از سوی هیات عمومی دیوان عدالت اداری در این باره ،اساساً زمینه تعارض و اختلاف برداشته شده است و در صورت اقدام صحیح همسایه و انجام تشریفات قانونی برای طرح شکایت در دیوان عدالت اداری در قبال پروانه ساختمانی ملک مجاور،شعب دیوان ملزم به استماع دعوی هستند و حق ندارند به بهانه عدم ذینفعی همسایه،از ورود در ماهیت خودداری نمایند.

همچنین به نظر می رسد ،شهرداری نیز در موقع اجرای روال قانونی برای صدور پروانه ،باید دغدغه و نگرانی وارد و موجّه همسایه معترض را ملحوظ نظر قرار دهد.

۲- چگونگی صدور رای وحدت رویه در دیوان عدالت اداری

منطقاً رسیدگی به درخواست صدور رای وحدت رویه در دیوان عدالت اداری نسبت به آرای متعارض مستلزم اطلاع از صدور چنین آرایی است.

با توجه به ماده ۸۹ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری می توان نحوه صدور درخواست صدور رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری را چنین بیان نمود:

هر شخصی که از صدور آرای متعارض از یک یا چند شعبه دیوان عدالت اداری مطلع گردد می تواند موضوع را در قالب اعلام وقوع تعارض و یا حتی درخواست صدور رای وحدت رویه به رییس دیوان حسب مورد اطلاع یا تقدیم دارد.

در چنین مواردی و نیز در حالتی که رییس دیوان ،شخصاً از صدور آرای متعارض مطلع می گردد، موظف است موضوع را ضمن تهیه گزارش و گردشکار موضوع در هیات عمومی دیوان عدالت اداری مطرح کند.

دو سوال در این مورد قابل طرح است:

۲-۱ برای احراز وقوع تعارض ،صدور چند رای ضروری است؟

برای درخواست صدور رای وحدت رویه از هیات عمومی دیوان عدالت اداری ،صدور دو رای متعارض کافی است.

این آرا ممکن است از یک یا چند شعبه دیوان عدالت اداری صادر شده باشند.پس تعارض آرا در دیوان عدالت اداری منطقاً با صدور حداقل دو رای متعارض از یک شعبه یا دو یا چند شعبه دیوان عدالت اداری محقق می گردد.

در حالی که برای صدور رای ایجاد رویه هیات عمومی دیوان عدالت اداری ،صدور حداقل پنج رای مشابه از دو یا چند شعبه دیوان عدالت اداری لازم است.

۲-۲ ضرورت احراز وقوع تعارض آرا و نتیجه عدم احراز تعارض آرا در دیوان عدالت اداری

آرای وحدت رویه دیوان عدالت اداری از نظر شکلی معمولاً بدین شکل است که ابتدا گزارشی از نحوه اعلام تعارض آرا بیان می گردد و سپس آرایی را که در موضوع مشخصی متعارض اعلام شده اند،بیان می دارند.

در قسمت اصلی رای هیات عمومی در فرض احراز تعارض آرا با بیان این مقدمه لازم و معمولاً به این عبارت که ( اولاً –تعارض در آرا محرز است) در مورد برگزیدن رای صحیح و یا قسمتی از رای مورد نظر تصمیم گیری می نمایند.

پس اگر تعارض،احراز نشود،صدور رای وحدت رویه نیز که مستلزم صدور آرای متعارض است ،در آن مورد منتفی است.

و هیات عمومی با اعلام عدم تعارض در آرا موضوع را در قالب رایی اعلام می نماید که طبیعتاً چون رویه ای به عنوان رویه واحد و لازم الاجرا،برگزیده نشده است ،در حد اعلام نظری است برای رسیدگی به درخواست مطروحه در هیات و تعیین تکلیف موضوع.

گفتنی است بر خلاف آرای ابطالی هیات عمومی دیوان عدالت اداری که در هیات های تخصصی دیوان عدالت اداری مسبوق به سابقه رسیدگی هستند،معمولاً درخواست صدور رای وحدت رویه در هیات های تخصصی مطرح نمی گردد.

با این حال در ماده ۱۶ آیین نامه اداره جلسات هیات عمومی و هیات های تصصی دیوان عدالت اداری به رییس دیوان ،اختیار داده شده است تا در مورد درخواست های صدور رای وحدت رویه یا ایجاد رویه ،موضوع جهت رسیدگی و اظهارنظر به هیات های تخصصی ارجاع شود.

البته تصریح شده است که نظر این هیات ها برای هیات عمومی جنبه مشورتی دارند.

شایان ذکر است جلسات هیات عمومی دیوان عدالت اداری برای رسیدگی به درخواست صدور رای وحدت رویه با حضور دو سوم قضات دیوان و با ریاست رییس یا معاون دیوان ،تشکیل می گردد و نظر اکثریت حاضرین ملاک صدور رای است.

۳- آیا تجدیدنظر در رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری امکانپذیر است؟

در پاسخ به این سوال که رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری چیست ،بیان شد که رای وحدت تفسیر و رای صحیحی است که توسط هیات عمومی برگزیده و برای شعب دیوان و مراجع اداری مربوط ،لازم الاتباع است.

بنابراین احتمال وقوع اشتباه هیات عمومی دیوان عدالت اداری که با حضور حداقل دو سوم قضات دیوان است ،بسیار بعید به نظر می رسد.

با این حال به نظر می رسد توجهاً به تخصصی بودن مسائل مطروحه در دیوان عدالت اداری و گستردگی موضوعات آن و اینکه یک سوی دعاوی دیوان عدالت اداری ،دستگاه های اجرایی و مسائلی است که معمولاً تصمیم گیری در مورد آنها بر تمام اتباع کشور یا درصد قابل توجهی از آنان اثرگذار است،النهایه در قانون دیوان عدالت اداری جاری به تجدیدنظر در آرای وحدت رویه دیوان عدالت اداری پرداخته شده است.

ماده ۹۲ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری در این باره اعلام می دارد:

طرح آرا قبلی هیات عمومی برای رسیدگی مجدد در هیات عمومی،در موارد ادعای اشتباه یا مغایرت با قانون یا تعارض با یکدیگر،مستلزم اشتباه از سوی رییس قوه قضاییه یا رییس دیوان یا تقاضای کتبی و مستدل بیست نفر از قضات دیوان است.

در این فرض نیز هر شخصی می تواند موضوع را در قالب درخواست البته به طور مستدل به اطلاع روسای قوه یا دیوان برساند.

۴-آثار صدور رای وحدت رویه در دیوان عدالت اداری

این عنوان در دو فرض قابل توضیح است:

۴-۱آثار صدور رای وحدت رویه در دیوان عدالت اداری نسبت دعاوی بعد از صدور رای وحدت رویه

بعد از صدور رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری،تمامی شعب دیوان عدالت اداری و مراجع اداری مربوط بایستی از مفاد و نظر هیات عمومی تبعیت نمایند.

البته چنانچه در اجرای ماده ۹۱ قانون دیوان ،رای مذکور الغا گردد مفاد آن نیز قابل تبعیت نیست و آخرین نظر هیات عمومی که در اجرای ماده ۹۱ صادر شده است،برای شعب دیوان و مراجع اداری لازم الاتباع است.

۴-۲ آثار صدور رای وحدت رویه در دیوان عدالت اداری نسبت به آرای موضوع گزارش پرونده هیات

تکلیف رایی که از نظر هیات عمومی دیوان ،صحیح تشخیص داده شده است،معلوم و این رای معتبر می باشد.

اما در خصوص آن دسته از آرایی که در هیات عمومی مطرح و غیرصحیح اعلام می شوند،شخص ذی نفع ظرف یک ماه از تاریخ چاپ رای در روزنامه رسمی حق تجدیدنظرخواهی دارد.

در این حالت پرونده به شعبه تجدیدنظری که قبلاً در پرونده دخالت نداشته است،ارجاع می شود و شعبه مورد نظر باید طبق رای وحدت رویه ،رای صادر نماید.

نکته اینکه در چنین حالتی آرایی که در هیات عمومی مطرح نشده اند،ولو اینکه طبق رای وحدت رویه،غیرصحیح باشند ،همچنان معتبر هستند.

پس در اینجا شانس و احتمال تعیین کننده است! و روشن است که روال  ترتیب منطقی در پیش گرفته نشده است و صرفاً بسته به طرح یا عدم طرح آرای غیرصحیح در هیات عمومی،به ذینفع آرای مذکور حق تجدیدنظرخواهی اعطا گردیده است.

۵-توضیحات تکمیلی در مورد پرسش های جانبیِ سوال رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری چیست ؟

الف-برای طرح درخواست رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری ، توجهاً به اینکه اطلاع ریاست دیوان موجب تکلیف ایشان به طرح موضوع در هیات عمومی می گردد،هر شخصی ولو اینکه ذینفع در موضوع نباشد،می تواند از ریاست دیوان ،درخواست صدور رای وحدت رویه نماید.

ب-نیازی به تنظیم درخواست رای وحدت رویه در فرم دادخواست نیست.درخواست صدور رای وحدت رویه در اوراق عادی قابل تنظیم و ارائه است.

ج-ارسال درخواست رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری از طریق پست نیز امکان پذیر است.

د-جلسات هیات عمومی دیوان عدالت اداری در حال حاضر در روزهای سه شنبه تشکیل می گردد و البته رسیدگی به حضورت غیرحضوری انجام می شود.

ه-آرای وحدت رویه،ایجاد رویه و ابطالی چند سال اخیر هیات عمومی دیوان عدالت اداری در سایت دیوان اداری درج گردیده است و برای دانلود آرای وحدت رویه دیوان عدالت اداری می توان از سایت مذکور و سایت روزنامه رسمی استفاده کرد.

آنچه بیان شد با محوریت موضوع نحوه صدور رای وحدت رویه در دیوان عدالت اداری و اینکه اساساً رای وحدت رویه دیوان عدالت اداری چیست ؟ تنظیم گردیده است.

نویسنده : مسعود فریدنی

وکیل باتجربه در دیوان عدالت اداری و امور شهرداری

تلفن تماس: ۰۹۱۲۳۹۷۸۱۱۷

مطالب مرتبط:

۱-نمونه رای ابطالی دیوان عدالت اداری در خصوص عوارض تغییر کاربری

۲- از وکیل متخصص در دیوان عدالت اداری چه برداشتی دارید؟